بررسی خاستگاه و انواع نقوش واق در هنر اسلامی

درباره نقوش واق و افسانه درخت ‌سخن‌گو، تحقیق و پژوهش بسیار اندکی انجام شده است. پژوهش در این موضوع، سبب می‌شود این نقش در تاریخ هنر اسلامی و ایرانی بیشتر شناخته شود. این مقاله درپی پاسخ به این سؤالات است: خاستگاه درخت سخن‌گو و نقوش واق چیست؟ انواع نقوش واق کدام‌اند؟ حیطه نمایشی نقوش واق در چه گستره‌ای از هنرهای اسلامی است؟ برای یافتن پاسخ این پرسش‌ها، به افسانه‌های درخت ‌سخن‌گو به‌اختصار پرداخته می‌شود و سپس نقوش واق و انواع آن در هنر اسلامی مورد بررسی قرار می‌گیرد. این نقوش بخشی از هنر تخیلی هنر اسلامی چه در حوزه نگارگری و چه در سایر هنرها به‌شمار می‌رود و خاستگاه آن‌، داستان‌ها و افسانه‌هاست. فرضیه تحقیق عبارت است از: سرچشمه پیدایش این نقوش مربوط به افسانه درخت ‌سخن‌گو یا واق واق بوده است که در طول زمان، از نظر ظاهری دگرگون شده و انواع مختلفی از آن به‌وجود آمده‌ است. در قرآن مجید نیز از درختی با سرهای شیاطین یاد شده است. انواع گوناگون این نقوش شامل ترکیبات تزیینی «انسان- گیاه» و «حیوان- گیاه» است و به صورت تذهیب در حاشیه و یا در متن آثار نگارگری، تصویرسازی کتاب‌ها و برخی دیگر از هنرهای دستی همچون سفالگری و قلم‌زنی پدیدار شده است. از قرن ششم هجری به این سو، نقوش واق به‌عنوان نقش تزیینی مهمی در هنر شرق به‌شمار می‌رود؛ به‌ویژه این نقوش در حاشیه فرش‌های مغولی هند فراوان دیده می‌شود.